Kunst is niet alleen begrijpen, maar vooral voelen: in je buik! Met Lucas De Man

In gesprek met Lucas De Man – kunstenaar, verhalenverteller en systeemverbeelder

Wat als kunst niet slechts iets is voor de schouwburg of het museum, maar een gereedschap om systemen open te breken? Samen met Lucas de Man, schrijver, kunstenaar en oprichter van Stichting Nieuwe Helden, dook ik diep in verbeeldingskracht, het omarmen van het niet-weten en het failliet van het oude denken.

Je noemt jezelf creator of creatief veroorzaker. Iemand die wordt ingezet omwille van zijn creatief vermogen in denken en uitvoeren. Wat was een van jouw key projects?

Bij key projects komt alles wat je wil zeggen samen. Een van de doelen van kunst is dat mensen niet alleen begrijpen, maar ook ervaren wat je wil zeggen. Voor de Dutch Design Week hebben we ‘The Exploded View’ gecreëerd, een uit elkaar getrokken huis dat met circulaire methodes en biobased materialen opnieuw is opgebouwd om de mogelijkheden van duurzaam bouwen en wonen te laten zien. Dat was goede kunst, want als toeschouwer begrijp je het niet alleen rationeel, maar voel je het ook in je buik. Het raakt je in alle lagen en toont je dat er ook een andere wereld bestaat dan angst of platgetreden paden. Dat huis is een versneller geweest, want het heeft geleid tot discussies, nieuwe initiatieven en zelfs nieuwe wetgeving rondom biobased bouwen. Dat is wat kunst moet doen. Transformeren.

De kracht van de verbeeldingskracht. En dat die verbeeldingskracht aanjaagt en mensen in beweging zet.

Precies. Ik denk dat we onszelf door de eeuwen heen te veel als rationele wezens zijn gaan zien. Terwijl we zo emotioneel en irrationeel als de neten zijn. Waarom werkt kunst nog steeds? Omdat verhalen in andere lagen in je lijf binnendringen dan alleen maar in dat kleine, trage deeltje van je hersenen dat we ratio noemen. Wanneer mensen jaren later naar me toekomen en zeggen: ‘Ik was daar, ik herinner het mij en het heeft mij geraakt’, dan is dat het grootste compliment dat ik kan krijgen.

Hoe kunnen mensen, die in de dagelijkse praktijk veel vanuit hun ratio werken, dat aanboren? En hoe kunnen ze dat aan collega’s en samenwerkingspartners overbrengen?

Ik ken twee jonge meiden die net afgestudeerd waren en voor een bouwbedrijf een ambitieus duurzaamheidsplan schreven. Een prima plan, maar het werd toch afgekeurd door de managers die daar al jarenlang werkten. Waarom? Omdat die managers er niet zelf bij betrokken waren geweest. Dat is de fout die veel mensen met goede bedoelingen maken. Ze bedenken iets en zeggen vervolgens: ‘Zo moeten jullie het nu gaan doen’. Dat is oud denken. Een van mijn belangrijkste tips is dus: betrek mensen erbij. Laat ze niet alleen luisteren, maar laat ze meedenken en doen. Er zijn duizenden vormen om het anders te doen, grijp dus alle ideeën aan en ga samen aan de slag. Eigenaarschap is heel belangrijk als je wilt dat mensen in beweging komen.

Wat is de rol van de creatieveling in de ecologische transitie?

De komende jaren is er enorm veel vraag naar creatievelingen. En hun taak is helpen zoeken. We zijn met zijn allen enorm aan het zoeken in deze transitie en dat is fantastisch. Wees blij dat we nu leven en niet twintig jaar geleden, toen we dachten: ‘We weten wel hoe het moet’. Zoeken is denken en doen. Dus niet alleen lullen, maar proberen en experimenteren. Op alle niveaus kunnen creatievelingen helpen, of het nu gaat over emoties tonen, over ruimte geven aan vragen en twijfels of over perspectieven en nieuwe ideeën bieden. Waarom? Omdat zij vorm en inhoud zó kunnen samenbrengen dat het op een onverwachte en ontregelende manier binnenkomt. Creatievelingen zijn gespecialiseerd in verhalen en verbeelding en het nog niet weten. Daarmee kunnen we anderen helpen die meer vastgeroest zitten in oude denkwijzen of methoden.

Als jij je verbeelding inzet, kies je dan voor rampspoed of voor handelingsperspectief? Of is dat een lastige keuze?

Ik werd op een gegeven moment een beetje moe van de creatieve wereld die alleen maar liet zien hoe alles naar de klote gaat. En vervolgens neer ging kijken op mensen die het slechter deden dan zij. Volgens mij moet je alleen maar rampspoed tonen als je daar een vervolg aan kunt geven. Niet per se een ultieme oplossing, maar als je mogelijkheden en perspectieven kunt bieden. Als je alleen maar alarmeert, luistert niemand meer en zet je jezelf buitenspel. Mijn uitgever zei: ‘Je legt wel vingers op zere plekken, maar je drukt ze niet helemaal in. En je geeft ook handelingsperspectief’. Dat is het precies. Je moet alternatieven geven, zonder te beweren dat de hele problematiek in één keer is opgelost.

Onlangs was de koningin op bezoek bij twee biobased bouwprojecten in Brabant. Heb je zulke iconen nodig om de beweging te bevestigen?

Dat ‘figuren van de macht’ erkennen dat een beweging belangrijk is, is voor die beweging essentieel. Want dan wordt het deel van een nieuwe waarheid. In die zin is dit een interessante tijd. Want het dominante verhaal over groei, winst en maakbaarheid heeft zijn langste tijd gehad. We moeten naar een ander systeem toe, waarin we meer met de natuur samenwerken. Binnen die transitie lijkt het alsof je alleen maar voorlopers en achterlopers hebt, maar in werkelijkheid zijn de meeste mensen zoekende. Die zoekers zijn belangrijk, moeten zichtbaar worden en een plek krijgen binnen organisaties en bedrijven. Zodat niet alleen de directie of de duurzaamheidsafdeling de richting bepaalt, maar dat iedereen het thema omarmt en overpeinst en aan de slag gaat. Dus ja, dat de koningin komt, is fantastisch. Maar zij is ook maar een klein onderdeeltje.

Je bent iemand met veel energie en een warme wervelwind. Maar als je die vinger op de zere plek legt, voel je dat ook van binnen.

Als mens zijn we eenzame kuddedieren. We worden geboren zonder te weten waarom en vervolgens gaan we dood. Dat is ons trauma. Gelukkig zijn we wel zoekende. En we hebben de ander nodig om niet gek te worden. Daarom is het zo raar dat we in het Westen zeggen: ‘Doe het zelf maar. Ga zelf maar op zoek naar je eigen waarheid’. Die existentiële eenzaamheid, daar hebben we voor het eerst in de geschiedenis geen vorm voor. Vroeger had je het geloof of een dominant maatschappelijk kader. Nu moet je je wereldbeeld op je eigen houtje uitvogelen. Het oude verhaal, dat je succesvol bent als je maar hard genoeg werkt, faalt aan alle kanten. En de jeugd valt, omdat er geen zicht is op een nieuw verhaal en we niet meer weten hoe we met elkaar en met die onzekerheid om moeten gaan. Van kunstmatige intelligentie tot seksualiteit tot mentale gezondheid: alles hangt met elkaar samen.

Is duurzaamheid in die zin de kanarie in de kolenmijn?

Zeker, maar die kolenmijn stort in omdat ons eigen verhaal instort. Dat moeten we aanpakken, anders duurt het nog veel langer voordat die circulaire en duurzame belofte wordt waargemaakt. We zijn bezig continu met innovatie, met techniek en met nieuwe materialen. Is dat genoeg? Nee, natuurlijk niet. Uiteindelijk gaat het om het sociale weefsel. Om de deals die we maken, de economie die we anders in moeten steken en om de manier waarop we met elkaar omgaan. Daar ligt de échte transitie. Wat daarvoor nodig is? Leren denken in scenario’s. Leren denken in mogelijke toekomsten. En een cultuur creëren waarin het belang van zoeken erkend wordt. Dát is krachtig leiderschap.

Zo krijgen we ook weer zin in morgen! Tot slot, welk muziekstuk staat voor jou symbool voor duurzaamheid?

Dan denk ik aan Blue Sky Blues van Ryan Adams. Dat nummer gaat over iemand die bang is om te vallen. En over de ander die zegt dat hij diegene op zal vangen, zonder zeker te weten of hij diegene kan houden omdat hij op een ijsmeer staat. Maar blijven hangen en bang zijn is altijd erger. Dat vond ik zo mooi. Ik ben niet iemand die zegt: ‘Dit is de waarheid, volg mij’, daar krijg ik de kriebels van. Ik ben natuurlijk West-Vlaming, dus ik krijg sowieso de kriebels van alles wat met gezag te maken heeft. Ik geloof daarentegen wel in richtingen en in de duizenden mogelijkheden die er zijn. Dus laat maar los. Zeker, we staan op een ijsmeer en er zitten plekken in waar we doorheen kunnen zakken. Maar we moeten durven vragen, durven doen en durven betrekken. Ga zoeken en neem mensen met je mee. Zonder angst.